تا دو دهه قبل، این معلومات در کتابخانه های فیزیکی بود، اما اکنون، آن زمان گذشته، و عصر جدیدی آغاز شده است. در حال حاضر، این کتابخانه های دیجیتال هستند که این دانسته ها را نگاه می دارند و دسته بندی می کنند و عرضه می نمایند. اگر روزگاری یک کتابخانه از چند ده تا چند میلیون کتاب داشت، کتابخانه مهمی بود، اما اکنون کتابخانه دیجیتالی یا پایگاههای اطلاعاتی که کمتر از دهها میلیون رکورد داشته باشند ارزش ندارند.
و اما این تجمیع معلومات دیجیتالی تازه اگر باشد، مرحله اول است. مرحله بعدی این است که باید این معلومات بهم پیوسته باشد، یعنی به گونه ای باشد که با کلید واژه های لفظی و معنوی (با کمک هوش مصنوعی) مرتبط با یکدیگر باشند، آن گونه که بتوان دامنه و عمق معلوماتی را که در باره موضوع شماست به آسانی بدست آورد. در غیر این صورت، گرچه با تجمیع فایل ها، گامی به جلو برداشته شده، اما از سرعت و دقت خبری نخواهد بود.
باید این نکات را مسلم گرفت:
دیگر کتابخانه فیزیکی فایده ای ندارد مگر به عنوان موزه. البته مشروط بر این که همه معلومات آنها تبدیل به معلومات دیجیتالی شده باشد و الا هنوز هم باید به همان کتابها مراجعه کنیم و الان هم همین کار را می کنیم.
دوم آن که این معلومات، در پیوند با یکدیگر باشد، یعنی با سرچ لفظی و ایجاد ارتباط های معنایی، بتوان معلومات آنها را در کنار یکدیگر قرار داد. این کاری است که در گوگل و سامانه های جستجوی دیگر که در مراکز مهم اطلاعاتی هست، شاهدیم. این مرحله در میان ما، یا وجود ندارد، یا اگر هست، بسیار اندک است.
اینها که عرض شد، یک مشت بدیهیات بود که تکرار کردم. مشکل و مسأله این است که وضع حالی ما در کشور چگونه است؟
در این باره باید گفت، اطلاعات علمی مربوط به علوم و فنون روز، آن مقدار که در پایگاه های اطلاعاتی بیرون هست، با دشواری بدست می آید. علتش هم تحریمها و مهم تر از آن مشکل مالی برای خرید این پایگاههاست. این مشکل اصلی است. مقالات علمی داخل، مسلما در حوزه علوم و فنون جدید، بسیار اندکند، حتی مقالات اروپایی هم در قیاس با آنچه در دنیا منتشر می شود محدود هستند، چه برسد به این که بخواهیم حرفی از ایران بزنیم. مسلما ایران سهم اندکی در این علوم دارد که همان هم مغتنم است.
بدون شک، در حوزه علوم و فنون، ما هیچ راهی جز وصل شدن به این شبکه اطلاعاتی نداریم و این مشکلی است که هم اکنون حتی دانشگاه های بزرگ ما دارد، چه برسد به دانشگاه های کوچک که مثل قارچ همه جا روییده اند و دسترسی به این قبیل مراکز ندارند.
اما در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، باز مشکل از همین قرار است، جز آن که در حوزه فرهنگ سنتی و اسلامی، اندوخته هایی داریم و مرکزی مثل نورمگز هستد که فعال ترین پایگاه اطلاعاتی در این حوزه است. چند مرکز اطلاعاتی دیگر هم هست، و اما مشکل این است که اغلب اینها شناخته شده نیستند، امکانات مالی کافی در اختیار ندارند، و مراکز آموزشی و دانشگاهی هم پولی ندارند تا با تزریق به آنها، آنها را تقویت کنند. در شرایط فعلی حتی متحد کردن همین چند مرکزی که مقالات را ارائه می دهند هم وجود ندارد. بیشتر اینها هم مرکزی برای تجمیع معلومات هستند و دست کم تا این لحظه برنامه ای برای ایجاد ارتباط گسترده جز در حذ لفظی ندارند.
از مقاله که بگذریم، در حوزه کتاب نیز داستان همین طور است. روزانه صدها کتاب دیجتیالی نه در اینترنت، بلکه درکانال تلگرام و … عرضه می شود که هیچ ارتباطی با هم ندارند. یعنی جایی وجود ندارد که همه اینها را گرد آورد و حتی شده متن پی دی اف را یک جا در یک وبسایت بزرگ در اختیار بگذارد.
یک مشکلش مسائل حقوقی است که حل ناشده مانده است. با این حال پژوهشگران جوان هر طوری شده غالب اوقات اینها را با زحمت بدست می آوردند و با ساده ترین شکل، یعنی مطالعه فایل به جای مطالعه کتاب از آن ها بهره می برند. تنها خاصیت این کار این است که دست کم، اگردر نقطه دوری هستند، می توانند به این فایل دسترسی پیدا کنند. اما به هیچ روی از امکانات دیجیتال به صورت گسترده استفاده نمی کنند.
و الان، نه در سطح متادیتای کتابی و نه محتوا، هیچ وبسایتی وجود ندارد که به صورت فراگیر، معلومات درج شده در باره کتابهای مهم علوم انسانی و اجتماعی را یک جا عرضه کند. بسیاری هنوز به کتاب چاپی اهمیت می دهند و توجه ندارند که حتی تیراژ سه هزار هم ارزشی در دنیای جدید که دیجیتال هست، ندارد.
چند روز قبل یک موسسه ای که صدها کتاب در این حوزه منتشر کرده و هدفش توسعه علوم انسانی در دانشگاه ها بوده، می گفت، بسیاری از کتابخانه های دانشگاهی، حتی چند عنوان از کتابهای ما را ندارند.
سالها قبل وبسایت lib.ir فهرست کتابهای کتابخانه های بزرگ و کوچک را گرد آورد که عالی بود، ولی آن هم یکی دو سالی است تنها به خاطر ماهیانه چند میلیون تومان عملا تعطیل شده و توسعه ای نیافته است. شرکت پارس آذرخش نتوانسته فهرست تمامی کتابهایی که در برنامه های خود دارد یک جا عرضه کند، و این به دلیل آن است که برخی از کتابخانه ها آن قدر عقب افتاده هستند که حتی رضایت به دادن عناوین کتابهای خود در یک برنامه عام نیستند. وزارت علوم هم به رغم جلساتی که می گذارد، برنامه جدی ندارد. در واقع، هر از چندی برنامه ای را مطرح می کنند، و با تغییر مدیریت ها، از روی میز به زیرمیز می رود.
در سطح محتوا، عجالتا غنی ترین وبسایت، همین نورمگز برای مقالات است که بهتر است وزارت علوم با آن شریک شود و سهام آن را بخرد و اطلاعات خود را با آنها به اشتراک بگذارد. همین طور به طور مشترک، و در دوره ورشکستگی ایرانداک، به دلیل همکاری نکردن دانشگاهها با آن و البته تنبلی خودش، اینها برای پایان نامه ها فکری بکنند، گرچه می دانم، آن قدر ذهن ها در وزارت خانه و دانشگاه های بزرگ بسته است، که این هم ناممکن است.
در این میانه، وزارت ارشاد هم هیچ مسوولیتی در این باره احساس نمی کند، و البته تقصیری هم ندارد، وقت نیروی فکری و نیز پولی وجود ندارد، چه می شود کرد؟ در واقع، غفلت، عقب ماندگی ذهنی، سنت گرایی بیش از حد، جزیره ای فکر کردن، سیاسی کاری ها و خط کشی ها، و نداشتن فکرهای پیشرو، همه و همه دست بدست هم داده است تا نتوانیم معلومات داخلی حوزه علوم انسانی را از کتاب و مقاله یک جا متمرکز کنیم. در این شرایط، حتی اگر ده درصد آدم های جامعه ما هم نابغه باشند، نمی شود از پیشرفت جدی علم سخن گفت.
